آموزش مداحی 1

فصل اول

پیش گفتار: 

از زمانی که نوع بشر در زندگی اجتماعی گام نهاده است، وجه امتیاز انسان به نطق و بیان شناخته شده است. در اهمیت مقام سخن همین بس که خداوند متعال در قرآن مجید پس از آفرینش انسان ، سخن از اعطای نیروی بیان به میان می­آورد؛ آنجا که می­فرماید: «الرَّحْمنُ ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الْإِنْسانَ ، عَلَّمَهُ الْبَیانَ »[1] از سویی دیگر یکی از اهدافی که برای خلقت عالم ذکر شده است، تکامل و رسیدن به قرب الهی است، و انسان برای رسیدن به این هدف نیاز به مکتب و شناخت شخصیت­های بارز دارد. معرفی این شخصیت‌ها ، از راه محبت بسیار کارساز است ، چرا که «تشیع آیین محبت است» و به فرمایش مقام معظم رهبری(مدظله‌العالی) «... برای اعتقاد بهترین وسیله، محبت است چون انسان از راه محبت به چیزهایی معتقد می­شود که از راه استدلال نمی­تواند به آن‌ها اعتقاد پیدا کند.»[2]   

محبت تبعیت می­آورد، محبت به کسانی که ثمره خلقتند، محبت به کسانی که اگر نبودند، موجودات عالم خلق نمی­شدند. محبت به کسانی که راهنمای راه تکامل و قرب الهی هستند و پیروی از دستورات آن‌ها و سیر و سلوک الی الله تا بنا فی الله و بقاء بالله که همانا رسیدن به قرب الهی است. اینجاست که بیان به عنوان یک ابزار مهم پا به عرصه می­گذارد و اگر این ابزار با هنر شعر و مفاهیم بلند و صوت زیبا همراه شد نور علی نور است که همانا این نوع بیان همان مداحی است. اگر بخواهیم به اهمیت مداحی پی ببریم کافی است که بدانیم هدف از مداحی چیست؟ در جواب باید گفت: اهداف بلندی از مداحیِ برای اهل بیت مورد نظر بوده و هست، از قبیل؛ زنده نگه داشتن یاد برترین انسان‌های تاریخ ، بیان عالی‌ترین معارف انسانی و اسلامی و معارف مورد نیاز مردم و مواردی دیگر. اما آنچه که اهمیت بیشتر این مطلب را نشان می­دهد این است که ما می­بینیم خداوند در قرآن به پیامبر خود می­فرماید: «قلهْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏»[3] «بگو ای پیامبر بر نبوت خویش جز دوستی اهل بیتم مزدی نمی­خواهم» یعنی مزد رسالت پیامبر مودت اهل ذکر شده است و مداحان اهل بیت در این راستا حرکت می­کنند از جهتی اینکه خودشان دائماً در حال ذکر اهل بیت هستند و این یکی از نشانه­های محبت است زیرا که ؛ «من احب شیئا فاکثر ذکره»، و از جهتی دیگر مداحان اهل بیت این محبت را در دل‌های مردم ریشه‌دارتر می­کنند، چرا که یک راه استواری محبت و مودت، شنیدن فضایل محبوب است، و راه دیگر مراوده و ارتباط است که این موارد توسط مداحان اهل بیت انجام می­شود. مورد دیگری که در باب اهمیت مداحی اهل بیت می­توان ذکر کرد اهمیت کسانی است که مدح اهل بیت توسط آن‌ها انجام شده است. خداوند از اهل بیت تعریف کرده است، پس مداحی کاری خدایی است. در جایی که می­فرماید: «انما یُریدُ اللَّهُ مذهبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا»[4] البته باید بدانیم که اسما، و صفات خداوند توقیفی است و اطلاق اسم یا صفتی به خدا غیر از آنچه در آیات و روایات آمده صحیح نیست. چنانچه در روایات نقل شده است حضرت جبرئیل روضه امام حسین (ع) را برای پیامبران الهی چون حضرت آدم، حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی و ... بیان کرده است.[5] رسول گرامی اسلام مدح و مرثیه اهل بیت را بارها خوانده­اند[6]  حضرت علی و امام حسن و امامان دیگر نیز هر کدام به نوعی مدح و مرثیه اهل بیت (ع) را بیان کرده­اند.[7] حضرت مهدی (عج) چنان مرثیه سرایی دردناکی در رثاء جد مظلومشان نموده­اند که جگرها در آتش آن می­سوزد.[8] علما و فضلا و عرفا و فقها مفتخر بودند که مداح و مرثیه خوان اهل بیت (ع) باشند و این‌ها همه نشانگر علوم رتبه مداحی اهل بیت است. لذا شجره مداحان اهل بیت، شجره­ای طولانی و طیبه است و همواره سخت‌ترین کارهای تبلیغی در مقابله با دشمنان حق و حقیقت به دوش مداحان اهل بیت بوده است و معمولاً مداحان علاوه بر اینکه مداح بودند عالم و عارف و بعضاً فقیه و سیاست دان بوده­اند. لذا نباید این مسئولیت خطیر و بلند پایه را با دید سطحی نگاه کرد، بلکه باید مداحی اهل بیت (ع) دارای حدود و ثغوری باشد و بنا به گفته مقام معظم رهبری: «باید به تدریج سمت مداحی اهل بیت(ع) که واقعاً یک منصب است، یک ثغوری هم پیدا کند ... یک حدودی پیدا کند که بدانید چه کسی مداح است و مقدمات کار مداحی‌اش چقدر است»[9] من در اینجا لازم می­دانم که حرف دل خویش را به عنوان ذره­ای از فضای بیکران عشق به اهل بیت (ع) برای خوانندگان محترم بیان کنم. باید مداحی دارای حوزه­های درسی شده، و برای آن کتب و جزوات و نوار و سی دی‌های آموزشی تدوین گردد. این‌ها همه و همه از اهداف عزیزی است که ما برای رسیدن به آن، مجمع ادبی ـ مذهبی یاس کبود را تأسیس کرده‌ایم، تا هرچند مختصر اما در حد بضاعتمان قدمی در این زمینه برداشته باشیم. اکنون اولین کتاب از کتب آموزشی تدوین شده به عنوان مواد درسی مداحی اهل بیت توسط این مجمع را در اختیار علاقمندان قرار می­دهیم، باشد که ما را از دعای خیر و نظرات سازنده خود بهره­مند گردانید.

انشاء الله به کرامت اهل بیت (ع) در آینده کتب درسی دیگر را که در مباحث مختلف مداحی است در اختیار علاقمندان به مداحی قرار خواهیم داد. بحمدالله بسته های آموزشی مداحی تدوین شده است که علاقمندان جهت تهیه آن می­توانند به شعبات مجمع ادبی ـ مذهبی یاس کبود مراجعه فرمایند. در پایان از تمامی عزیزانی که ما را در این راستا کمک و یاری نمودند، کمال قدردانی و سپاس و تشکر را دارم و امیدوارم که خداوند، رحمت بیکران خود را در دنیا و آخرت شامل حالشان فرماید.     [1]سوره الرحمن ، آیه 3ـ1.(خداوند رحمان ،قرآن را تعلیم فرمود ،انسان را آفرید ،و به او«بیان» را آموخت.) [2] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مداحان 18/11/67. [3] شوری ، 23.( بگو: «من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏کنم جز دوست داشتن نزدیکانم‏( اهل بیتم‏)؛) [4] احزاب ، 33.( خداوند فقط مى‏خواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.) [5] حضرت آدم (بحار،44،245)، حضرت نوح (بحار،44،243)، حضرت ابراهیم، (عیون الاخبار،1،209) حضرت موسی (تفسیر قمی 2،38)، حضرت عیسی (امالی صدوق 479) [6] کامل الزیارات،58 ـ مثیرالاحزان،8 ـ لهوف،7. [7] بحار 45،183 ـ امالی صدوق ،117. [8] زیارت ناحیه مقدسه ـ بحار،101،320. [9] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با جامعه مداحان اهل بیت 28/10/68.ژ

درس اول      

عوامل مؤثر در صداسازی       

صوت هر بانگ و آوازی که به گوش برسد را صوت می­گویند.[1] ·      

  اهمیت صوت باید توجه داشت که در مراسم مذهبی همه ادیان، آهنگ هست و حتی روایت است که قرآن را با آهنگ بخوانید. در کلیساها آثار مذهبی را با صدای خوب می­خوانند. در معابد بودایی و در بتخانه­های هندی نیز زمزمه­های آهنگین رواج دارد. در این موضوع رازی نهفته است که نباید از آن غافل شد. سخن گفتن با آهنگ غیر از سخن گفتن ساده و بدون آهنگ است. وقتی که بخواهیم یک سخن معنوی در دل جای بگیرد، تنها زبان رسا و بیان خوب کارساز نیست و نیاز به چیز دیگری دارد که آن موسیقی است. موسیقی کلمات و جملات در افاده مفهوم آن جملات مؤثرند.[2] روایاتی وجود دارد که بر این موضوع که قرآن باید با آهنگ تلاوت شود، دلالت دارد و این خود می­تواند دلیلی بر اهمیت صوت و لحن زیبا در تبلیغ باشد. صوت چگونه ایجاد می­شود؟ هوای بازدم انسان با تارهای صوتی برخورد کرده و آن را مرتعش می­کند، صدایی که از این ارتعاش به گوش می­رسد را صوت می­گویند. تارهای صوتی در حنجره قرار دارند و حنجره، حفره­ای است که در عقب دهان و زیر حلق قرار دارد.[3] عوامل مؤثر بر صدا: عوامل مختلفی در کیفیت صدای هر فرد مؤثر هستند که عبارتند از: 1.       

ژنتیک:

یکی از عوامل مؤثر بر صدا ژنتیک است و برخی از افراد استعداد ارثی قابل توجهی در خوانندگی دارند، و به طور طبیعی صدایشان حد مطلوبی از قابلیت‌های صدایی را داراست، مثل خاندان مؤذن زاده اردبیلی. البته باید توجه داشت که استعداد ذاتی به تنهایی نمی‌تواند باعث توفیق در مداحی شود، بلکه تجربه ثابت کرده ؛ در وحله اول، عامل توفیق مداحان ، پشت کار و ثبات قدم آن‌ها بوده است 2.  

  

تنفس و آب  هوا:

معمولاً هوا در صدا تأثیر می­گذارد، البته این تأثیر برای همه افراد یکسان نیست. در کل دود ، آلودگی و هوای سرد روی صدا اثر منفی می­گذارد که باید مخصوصاً هنگام خواندن از آن‌ها دوری جست. راجع به کشیدن قلیان معمولاً سؤال می‌شود که میزان ضرر آن چقدر است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت: قلیان علاوه بر آسیب‌هایی که به ریه و قلب واردمی کند ـ و از نظر علمی مُتْقَن است ـ به مرور انعطاف قابلیت‌های تارهای صوتی را نیز از بین می‌برد. هوای مرطوب بهتر از هوای خشک می‌باشد. هوای سرد تأثیر منفی بر صدا دارد. آلودگی هوا برای تارهای صوتی مضر است. دود دخانیات و حتی اسفند برای صدا مضر است. 3.      

 

گوارش:

مواد خوراکی معمولاً در صدا تأثیر می­گذارد. معمولاً آشامیدنی­های سرد ، داغ و خوردنی‌های بسیار شور ، شیرین ، تند و ترش مخصوصاً سرخ کردنی­ها بر صدا اثر منفی می­گذارند. §    

  

به چند نکته توجه کنید: 

üچند ساعت قبل از خواندن و چند ساعت بعد از خواندن، از خوردنی‌هایی که بر صدا تأثیر منفی می‌گذارند پرهیز کنید.

ü حساسیت گوارشی خود را بسنجید و از خوراکی‌ها و آشامیدنی‌هایی که بر صدای شما تأثیر منفی می‌گذارد پرهیز کنید. 4.       

توانایی جسمی: قدرت جسم معمولاً بر قدرت صدا تأثیر می­گذارد، لذا توصیه می­شود با ورزش مداوم توانایی جسمی خود را بالا ببرید که به دنبال آن توانایی صدای شما هم بالا خواهد رفت. 5.     

تمرین و ممارست:

شاید بتوان گفت که تنها مسئله­ای که بیشترین اثر را در صدا دارد، تمرین و ممارست است.

قابل ذکر است تاکنون بیشتر افرادی که به سمت مداحی اهل بیت(ع) دست پیدا کرده‌اند به واسطه تمرین مداوم و منظم بوده است. 6.      

تنفس صحیح در مداحی درست نفس کشیدن بسیار مهم است و اولین قدمی است که باید در طریق یادگیری مداحی برداریم و در حقیقت نفس پایه و اساس صداست.

سؤال:

تنفس صحیح چیست؟ و چگونه می­توان به آن دست یافت؟

تنفس صحیح عبارتست از تنفس از طریق حجاب حاجز یا پرده دیافراگم؛ نفس کشیدن توسط این پرده یعنی همان روشی که در موقع خوابیدن نفس می‌کشیم. حجاب حاجز یا دیافراگم بدن را به دو قسمت مشخص تقسیم می­کند؛ در قسمت فوقانی، قلب و ریه است و در قسمت پایین، معده ، کبد و روده و سایر اعضای حیاتی است. هنگامی که نفس عمیق می‌کشیم ، ریه که مانند اسفنج سوراخ سوراخ است، پر از هوا شده و منبسط می‌شود در نتیجه برای اینکه هوای بیشتری در خود جای دهد باید بزرگ‌تر شود و نیاز به فضای بیشتری دارد، در حالی که قسمت فوقانی آن پوشیده شده است و در اطراف ، دنده­ها کمی به ریه اجازه می­دهند که بزرگ‌تر شود، اما آسان‌ترین راه برای ریه آن است که به طرف پایین یعنی به طرف حجاب حاجز یا دیافراگم توسعه یابد. فرض کنیم شما یک ظرف یک‌بار مصرف را بر عکس نموده و بر پشت آن فشار می­آورید، در این صورت ظرف پهن می­شود و از هر طرف توسعه می­یابد. برای حجاب حاجز نیز موقعی که ریه پر از هوا می­شود یک چنین اتفاقی رخ می­دهد. از اینجا به علت این توصیه به مداحان پی می‌بریم؛ که چرا هنگام خواندن معده نباید پر باشد. به این دلیل که جا برای توسعه ریه به سمت حجاب حاجز و حرکت دیافراگم به سمت معده وجود داشته باشد. اکنون انگشتان خود را زیر استخوان سینه(آبگاه) قرار دهید و نفس عمیقی بکشید. آیا احساس نمی­کنید که حجاب حاجز یا دیافراگم شما در حال توسعه است؟ این تمرین را هر شب برای مدت 5 دقیقه قبل از خوابیدن و صبح روز بعد هم برای مدت 5 دقیقه تکرارش کنید تا به تنفس عمیق و صحیح عادت کنید. کسی که تنفس عمیق و صحیح برایش ملکه شده است هنگام خواندنِ قسمت‌های دارای کشش تحریری ، کشش ارتفاعی یا دارای حجم بالای صدا ، نفس کم نمی‌آورد. 7.      

کنترل نفس اهمیت کنترل نفس به حدی است که : «محال است بتوانیم بدون کنترل نفس، هنرمندانه مداحی کنیم» تمایل طبیعی آن است که نفس عمیق شما ناگهان از ریه خارج شود زیرا در این وضع منبسط است و می­خواهد منقبض گردد. در این قسمت باید حلق حکم نگهدار نده هوا در ریه را داشته باشد تا بتوانید با اختیار و آرام آرام ، نفس حبس شده در ریه را استفاده نمایید. طبیعتاً تمرین کنترل نفس بسیار لازم است و شما باید ابتدا توان کنونی خود را در کنترل نفس مشخص کنید که چند ثانیه است ، سپس به مرور با تمرین مداوم بر این توان بیفزایید.

تمرین کنترل نفس:

1. تعیین مدت زمان نفس کنونی

2. تمرین و افزایش این مدت زمان ·        

به‌کارگیری نوک زبان در خواندن باید تمرین کنید تا نوک زبان نیرومند و چابک شود و بیشتر کار در خواندن را نوک زبان انجام بدهد و قسمت عقب زبان در حال استراحت باشد و بی حرکت بماند، زیرا قسمت عقب زبان به حنجره متصل است و استفاده از این قسمت زبان موجب وارد شدن فشار زیاد غیر لازم براو می­شود. گاهی هنگام خواندن پشت سر هم عبارات ادعیه ، یا خواندن سلسله وار و تند اشعار حماسی ، یا خواندن نوحه ها و سرودهایی که ریتم تند دارند ، مخصوصاً در شور که سرعت ضرب تند می‌شود ، زبان شما دچار لکنت می‌شود و اصطلاحاً گیر می‌کند؛ این با تمرین در به‌کارگیری نوک زبان در خواندن حل خواهد شد. 8.     

تمرین:

اشعاری را که حفظ هستید ، با جوهره صدا ، تند تند بخوانید و خود را وادار کنید که هر مصرع را بدون لکنت و توقف به پایان برسانید و یا چند دانه حبوبات را زیر زبانتان بگذارید و سپس اشعاری را ، با جوهره صدا ، بخوانید و در همان حالت سعی کنید جملات را تمام و کمال بدون وقف و لکنت ادا کنید. 9.     

حالت لب

گاهی ذاکرین اهل بیت(ع) در مرحله تقلید با توجه به علاقه ای که به الگوها دارند سعی می‌کنند حالت دهان و لبشان نیز مثل مداح الگو باشد و فکر می‌کنند بدین وسیله خواندنشان زیباتر می‌شود در حالی که باید لب هنگام خواندن در حالت طبیعی و منعطف باشد . نکته1: بعضی از ذاکرین حالت طبیعی لبشان طوری است که وقتی ــِـ تلفظ می‌کنند ــُـ شنیده و یا بعضی دیگر با توجه به حالت لبشان ــُـ تلفظ می‌کنند ــِـ شنیده می‌شود ؛ این عزیزان باید با تمرین در حالت لبشان هنگام خواندن تغییر ایجاد کنند. نکته2: بعضی از ذاکرین لب و دهانشان هنگام خواندن به حالتی ناخوشایند است و برای مستمع جلب توجه منفی می‌کند و لذا توصیه می‌کنیم گاهی مقابل آیینه بخوانید و حالت چهره و لب و دهانتان را هنگام خواندن بررسی کنید که اگر حالتی نامناسب دارد در اصلاح آن اقدام کنید. [1]فرهنگ عمید. [2]بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مداحان 30/11/65. [3]همان مأخذ.   Ø  

درس دوم   

  کلیات مربوط به پیش از مجلس ü    صدا سازی

1 قابلیت‌های صدا o    

   صدا دارای قابلیت‌های مختلفی است که عبارت است از: ارتفاع صدا (اوج و صعود)استقامت صدا‌حجم صدازیر و بم صداانعطاف صدا (تحریر)پرده­های صداطنین صدا صدا قابلیت تقویت و تکامل دارد و با تمرین و ممارست می­توان صدا را پرورش داد. §       

نکات حائز اهمیت در تمرین صدا  حتماً روی الگو تمرین کنید. این الگو می‌تواند مواد درسی آموزشی شما باشد.مراحل تمرین باید رعایت شود. Ø   

  مراحل تمرین ü   

  الف)گوش دادن الگو:

تا حدی که سبک الگو کاملاً در ذهن شما جا افتاده است اما هنوز نمی‌توانید آن را به زبان بیاورید. ü    

ب) هم‌خوانی با الگو:

تا حدی که بالاتر ، پایین‌تر ، جلوتر و یا عقب‌تر از الگو نخوانید.                                                                      ü

      ج) تک خوانی :

تا حدی که سبک الگو به صورت تجزیه شده برای شما قابل استفاده باشد،

یعنی

اولاً ؛ هر جای الگو را اراده کردید بتوانید طبق الگو بخوانید.

ثانیاً به صورت مجزا ، اجزای سبک الگو برای شما قابل استفاده باشد،

مثلاً بتوانید شعر ، مقدمه روضه ، روضه و یا گریز سبک را جداگانه مورد استفاده قرار دهید. 

 مداومت در تمرین مهم‌ترین عامل رشد صداست ؛ فلذا حداقل در هفته سه جلسه تمرین صدا ، به مدت یک ساعت ، حتی‌المقدور در ساعتی مشخص ، لازم است . البته اگر هر روز برنامه تمرین صدا داشته باشید بهتر می‌باشد.   ساعاتی قبل و بعد از تمرین از خوردن چربی‌ها ، سرخ کردنی‌ها ، شیرینی‌ها ، ترشی‌ها ، مواد غذایی تند ، آب یخ و کلاً خوراکی‌هایی که صدایتان به آن حساس است پرهیز کنید.   فشار کیفی و کمی تمرین را به مرور افزایش دهید، یعنی هم زمان تمرین و هم شدت و سنگینی آن را به مرور زیاد کنید.   در ابتدای تمرین با نرمش صوتی و خواندن در پرده های پایین ، صدایتان را گرم کنید و در ادامه آرام آرام پرده صدایتان را بالا ببرید. 

 هنگام تمرین تمام حجم صدایتان را از حنجره خارج نکنید بلکه حداقل یک سوم آن را کنترل نمایید ؛ روش کنترل حجم صدا در ادامه بیان خواهد شد.   اگر در سنین نوجوانی یا بلوغ هستید از جهت کیفی (شدت و سنگینی) زیاد به صدایتان فشار وارد نکنید؛ بلکه در پرده های متوسط به تمرین بپردازید تا صدایتان آسیب نبیند.   فریاد زدن بدون آهنگ ـ مانند روش فریاد فروشندگان میوه و تره بار ، فریاد مربیان ورزشی برای هدایت تیم ، فریاد مسئول گروهان های نظامی برای نظم دادن به گروهان ـ به صدا آسیب جدی وارد می‌کند فلذا از آن پرهیز کنید.   برای گوش دادن الگوهای تمرینی حتماً از گوشی استفاده کنید تا برای خانواده ، همکاران مزاحمت ایجاد نشود ؛ در صورت عدم رعایت این نکته بعید نیست همین عزیزان عامل دلسردی شما در ادامه مسیر مداحیتان شوند.برای تمرین صدا از فضای پارک‌های جنگلی ، دشت‌ها ، کوه‌ها و فضاهای طبیعی خلوت استفاده کنید ، در صورت تمرین در منزل حتماً حوله ای را چهار تا کرده ، مقابل دهان خود بگیرید تا حجم صدایتان را کنترل کند و مزاحمتی برای خانواده و همسایگان ایجاد نشود. در صورت عدم رعایت این نکته هم بعید نیست همین عزیزان عامل دلسردی شما در ادامه مسیر مداحیتان شوند 1.     

ارتفاع صدا (اوج و صعود) یکی از قابلیت‌هایی که در صدا وجود دارد صعود به پرده­های بالاست که در مداحی آن را با عنوان اوج یاد می­کنیم. سقف صدا : بالاترین پرده ای که شما می‌توانید به آن صعود کنید سقف صدا نام دارد. توان صدایی انسان‌ها از جهت ارتفاع و اوج متفاوت است. که اصطلاحاً به آن د انگ گفته می‌شود. مهم این است که از استعداد کنونی به  بهترین وجه استفاده شود. §        

نکته:

ü       دانگ صدا بیشتر در ارتفاع صدا مطرح می‌شود.

ü       دانگ صدا قابل اندازه گیری محسوس نمی‌باشد. ·      

  آیا دانگ صدا قابل افزایش است؟ خیر . البته معمولاً افراد از توان صدایشان استفاده کامل نمی‌برند فلذا تا رسیدن به دانگ صدایشان دو سه پرده فاصله دارند. راه (مراحل) رسیدن به سقف صدا چیست؟ o 

    

تمرین:

ü      مرحله اول :  بالاترین پرده صدایی را که در حال حاضر به راحتی می‌توانید در آن بخوانید شناسایی کنید.

ü      مرحله دوم :  الگویی را از مداحی اساتید ، که در پردة بالا خوانده شده است ، انتخاب کنید.

ü      مرحله سوم : در یک پرده بالاتر از توان کنونی صدایتان با الگوی انتخاب شده تمرین کنید تا اینکه خواندن در این پرده برایتان مانند پرده قبلی عادی شود؛

ü      مرحله چهارم : همین مراحل را ادامه دهید تا به پرده ای برسید که پرده ای بالاتر از آن برای صدای شما وجود ندارد که در آن بخوانید و صدایتان گیر کند یا خروسک بزند ؛ این پرده همان سقف صداست. ·        

نکات کلی پیرامون ارتفاع صدا 

معمولاً از توان کنونی ارتفاع صدای شما تا سقف صدا دو سه پرده بیشتر وجود ندارد.رسیدن به سقف صدا چقدر زمان می‌برد؟ معلوم نیست. اما تمرین کم مداوم، بسیار مؤثرتر از  تمرین زیاد پراکنده است.در استفاده از پرده های صدا اصل بر توسط است ؛ یعنی جایی که ضرورت دارد باید اوج بروید و اوج رفتن در تمامی مجالس لزومی ندارد. §       

مواضعی که اوج رفتن لازم است: ·       

الف) در مولودی خوانی       ·          

  ب) حماسی خوانی ·        

برای باز کردن گره مرثیه(بیان سوزناک‌ترین بخش روضه) در صورتی که مستمع شور و حال داشته و در حال زمزمه باشد؛ معمولاً باید ارتفاع صدایتان بالاتر از بخش‌های قبلی روضه باشد. · 

   

     2. استقامت صدا: 

قابلیت دیگر صدا استقامت آن است که دارای دو بعد می‌باشد: اول اینکه ؛ مدت زمانی که صدای شما ـ در هر مجلس ، استقامت به‌کارگیری دارد. این مدت زمان به‌کارگیری ، میزان استقامت صدای شماست در کل خواندن. دوم اینکه ؛ صدای شما چه مدت زمانی در پرده های بالا استقامت به‌کارگیری دارد. این مدت زمان به‌کارگیری ، میزان استقامت صدای شماست در ارتفاع صدا. ·         استقامت صدا بیشتر در پرده های بالا مطرح است. §       

نتیجه عدم استقامت صدا: ·       

طبیعتاً اگر شما دارای استقامت صدای مناسب نباشید؛ با مدت زمان کمی خواندن و یا با یک صعود به پرده های بالا ، صدایتان می‌گیرد و دچار ضعف در خواندن می‌شوید. ·         بریده بریده شدن صدا در پرده های پایین. §   

     مراحل افزایش استقامت صدا:

1.       مشخص کردن استقامت صدای کنونی .

2.        انتخاب الگو .

3.       تمرین مداوم صدا بر مبنای اصول ذکر شده ، در پرده‌هایی که صدایمان استقامت ندارد یا استقامتش کم است . به مرور بر استقامت صدای شما افزوده می‌شود تا جایی که دیگر صدایتان نمی‌گیرد. 3. حجم یا قدرت صدا میزان صدایی که در یک پرده از حنجره خارج می‌شود حجم صدا نام دارد؛ معادل حجم صدا در سیستم‌های صوتی با عنوان "VOLUME" به کار می‌رود.حجم صدا گاهی  قدرت صدا نیز نامیده می‌شود. اگر چه ژنتیک و استعداد ذاتی ، عامل اصلی در میزان حجم صدای شماست ؛

اما حجم صدا قابلیت تقویت دارد و عواملی در آن مؤثرند که عبارت است از:

1.       توان جسمانی که به واسطه ورزش می‌توانید آن را افزایش دهید.

2.       قدرت عضلات گردن و عضلات مرتبط با خواندن مثل : عضلات شکم، قفسه سینه، ششها که به واسطه حرکات ورزشی مربوطه می‌توانید آن را تقویت کنید.

3.       قدرت تارهای صوتی که به واسطه تمرین صدای مداوم می‌توانید آن را تقویت کنید.

4.       تنفس صحیح .

§         کنترل و مدیرت حجم صدا یکی از اصول فنی مداحی کنترل و مدیریت حجم صداست ، کم و زیاد کردن حجم صدا ـ به تناسب محتوا و حال مجلس ـ کنترل حجم صدا نام دارد. در حقیقت در اختیار گرفتن حجم صدا را گویند نه فقط حبس آن را. §      

 

مراحل کنترل حجم صدا:

1.       حبس کل حجم صدا : برای کنترل حجم صدا ابتدا باید بتوانید کل حجم صدایتان را حبس کنید . برای حبس کل حجم صدا ـ در حالی که مصوت‌های ( آ ـ ای ـ‌ او )‌ را با صوت در یک پرده صدا ادا می‌کنید ـ ابتدا دندان‌ها را به هم نزدیک نموده سپس انتهای زبان را به سقف دهان  بچسبانید ، الان شما تمام حجم صدایتان را حبس کرده‌اید و نجوایی که به گوش شما می‌رسد ، همان نوسان‌های فرعی صوت یا اصطلاحاً طنین است. 2.       در مرحله بعد با اختیار، مقدار کمی بین دندان‌ها و انتهای زبان از سقف دهان فاصله بدهید تا مقدار کمی حجم صدا از حنجره‌تان خارج شود سپس آرام آرام این فاصله را زیاد کنید تا جایی که کل حجم صدا با اختیار از حنجره خارج شود. 3.       در مرحله آخر برعکس این کار را انجام دهید یعنی ابتدا کل حجم صدا را از حنجره خارج ، و آرام آرام آن را کنترل کنید تا جایی که کل حجم صدایتان حبس شود. این تمرین را به قدری تکرار کنید تا حجم صدایتان کاملاً در اختیارتان باشد. ü      نکات کلی پیرامون کنترل حجم صدا 1.      

به طور کلی هنگام خواندن ، حدود یک سوم حجم صدایتان را از حنجره خارج نکنید.(خواندن تمرینی ـ خواندن رسمی) 2.       رابطه حجم صدا و ارتفاع صدا معکوس است یعنی هرچه ارتفاع صدایتان را بالاتر می‌برید حجم صدا را کمتر کنید.

3.       در موارد زیر باید حجم صدا بیشتر شود: ü      الف) هنگام خواندن مطالب حماسی ـ برای ایجاد هیجان ـ . ü      ب) هنگام باز کردن گره مرثیه(بیان سوزناک‌ترین بخش روضه) ـ برای تأثیر گذاری بیشتر ـ . ü      ج) هنگام خواندن ذکر شور آخر سینه زنی ـ برای ایجاد شور بیشتر ـ .

ü      د) برای خواندن مطالب عاطفی ـ برای ایجاد لطافت بیشتر ـ حجم صدایتان را کم کنید. ·    

    فواید کنترل حجم صدا

1.       به دلیل اینکه برای ازدیاد حجم صدا باید هوای بازدم بیشتری از حنجره خارج شود ، با کنترل حجم صدا نفستان دیرتر تمام می‌شود.

2.       به دلیل اینکه خواندن با حجم صدای بالا ، به حنجره فشار زیادی وارد می‌کند ، با کنترل حجم صدا ، صدایتان دیرتر می‌گیرد.

3.       به دلیل اینکه انعطاف صدا ، هنگام خواندن با حجم صدای بالا ، کمتر است ، با کنترل حجم صدا ، راحت‌تر می‌توانید به صدایتان تحریر بدهید.4.      

ایجاد تنوع و عدم خستگی مستمع : کم و زیاد کردن حجم صدا در خواندن شما نوعی تنوع ایجاد و آن را از یکنواختی دور می‌کند، که آن را تنوع حجم صدا می‌نامیم. به دلیل اینکه خواندن با حجم صدای بالا ، به طور مداوم ، باعث خستگی شنیداری مستمع می‌شود ، با کنترل حجم صدا ، مستمع کمتر خسته می‌شود. 4.

زیر و بم صدا در یک تقسیم بندی کلی صداها به زیر و بم تقسیم می­شوند. منظور از زیر بودن صدا، نازکی صدا و منظور از بم بودن صدا کلفتی صدا می‌باشد . ·       

علت زیر و بمی صدا به نظر می‌رسد که تفاوت طول و ضخامت تارهای صوتی ، دلیل اصلی تفاوت زیر یا بم بودن صداست . به طور کلی هر چه طول تارهای صوتی بیشتر و ضخامت آن کمتر باشد صدا زیرتر و هر چه طول تارهای صوتی کمتر و ضخامت آن‌ها بیشتر باشد صدا بم‌تر می‌شود. §       

تغییرات صدا در حین رشد:

1.       زیرترین صدای فرد در زمانی است که تازه به دنیا می‌آید و گریه می‌کند.

2.       زیر یا بم بودن صدای کودکان بین پسر و دختر تفاوتی ندارد و تغییرات ایجاد شده تقریباً بین سنین 12-10 سالگی صورت می‌گیرد . به این نحوه که هم در دختران و هم در پسران صدا بم‌تر می‌شود با این تفاوت که میزان بم شدنی در پسران بسیار بیشتر از دختران است .

3.       درست در همین سنین است که یک دوره گرفتگی صدا، به علت تغییرات هورمونی در سنین بلوغ هم در پسران و هم در دختران ایجاد می‌شود و اگر در این دوران از صدا درست استفاده نشود صدا همچنان گرفته باقی می‌ماند و لذا توصیه می‌کنیم ذاکرین نوجوان در این سنین به صدایشان فشار زیادی وارد ننمایند.

4.       از سن 20 تا 70 سالگی صدا تقریباً ثابت بوده و ممکن است مقداری به سمت بم شدن پیش رود .

5.       از سن 70 سالگی به بالا صدا به خصوص در آقایان شروع به زیر شدن می‌کند ، همچنین امکان گرفتگی صدا در این سنین به علت تغییراتی در ساختمان حنجره (به علت پیری) می‌باشد. § 

       خصوصیات صدای زیر و بم کسانی که صدایشان زیر است معمولاً از قابلیت اوج و ارتفاع زیاد، انعطاف و تحریر بیشتری برخوردارند در حالی که صدای بم معمولاً دارای حجم و طنین بیشتری است. البته ناگفته نماند که ممکن است صدایی در حین بم بودن دارای انعطاف و ارتفاع زیادی باشد و یا صدای زیری دارای حجم و طنین بالایی باشد، چرا که تمرین عاملی است که روی تمام معادلات فنی مداحی تأثیر گذار است. زیر صدا الف) نوای زیر صدا در مداحی بعضی از اساتید نوایی وجود دارد که در پرده و حجم صدای پایین ، با هاله ای از هوا همراه است ، این نوا را "زیر صدا" نامیده‌ایم. نوای زیر صدا معمولاً در ابتدای خواندن و فرودها و نشست‌ها کاربرد دارد. §        

مراحل پیدا کردن نوای زیر صدا

1.       حالت در گوشی حرف زدن : نفس ـ کلام در حقیقت اگر به صدای در گوشی صحبت کردن ـ که فقط نفس و کلام است ـ یک جوهره صدایی با سبک اضافه کنید؛ نوای "زیر صدا" را به دست آورده­اید.

2.        حالت دکلمه خوانی شعر بیدار کردن از خواب: نفس ، کلام ، جوهره صدا

3.        پیدا شدن زیر صدا : نفس ، کلام ، جوهره صدا ـ آهنگ و سبک ب) سبک زیر صدا: با توجه به این که نوای زیر صدا در بعضی سبک‌ها ـ مثل سبک استاد حاج سید محمد موسوی ـ بسیار مشهود است ، ما سبک ایشان را با عنوان سبک زیر صدا نام نهاده‌ایم و برای یادگیری دقیق نوای زیر صدا ، استفاده از سبک استاد موسوی را توصیه می‌کنیم. سبک اساتیدی چون موسوی که نوای زیر صدا در آن بر نواهای دیگر غلبه دارد. §       

نکات کلی پیرامون زیر و بم صدا

1.       آیا زیر و بمی صدا قابل تغییر است؟

ü      از نظر علمی بله اما به علت مضراتی که دارد توصیه نمی‌شود . مثال بدن‌سازی هورمونی. چه کنیم صدایمان پخته شود؟ ü

      در جواب باید گفت ظاهراً منظور این سؤال کنندگان این است که چه کنیم صدایمان پخته شود؟ با تمرین و ممارست و کسب تجربه ، به مرور صدا پخته و جا افتاده خواهد شد. از صدای چه کسی تقلید کنیم ؟ ü      به هیچ وجه صدای استادی را تقلید نکنید و در خواندن ، تُن صدایتان را تغییر ندهید بلکه از سبک و روش خواندن اساتید استفاده نمایید. از سبک چه کسی تقلید کنیم؟

ü      در مرحله تقلید به پیشنهاد اساتید و در مرحله استقلال گل‌های خواندن اساتید مختلف را بچینید و از کسی تقلید کنید که خواندنش را دوست دارید. برای مداحی کدام نوع صدا بهتر است؟ ü

      برای مداحی فن محور صدای بم برای روضه مناسب‌تر است اما برای مداحی محتوا محور و معنویت محور تفاوتی بین صداها نیست. 5.

انعطاف صدا (تحریر):

تعریف لغوی:

تحریر ، کشش دادن صوت به هنگام آوازه خوانی است.[1]

تعریف اصطلاحی:

به پیچ و خم‌ها و لرز و موج‌هایی که در خواندن به صدا داده می­شود تحریر می­گویند. که معادل همان چه چه است.

انواع تحریر : تحریر موج : تحریری است که فاصله بین اجزای آن زیاد است و محل اتصال اجزای آن ـ با شنیدن ـ محسوس نیست و فراز و نشیب­ها و پیچ و خم‌ها به حالت موجی از صدا به گوش می­رسد. 

نمودار تحریر موج:

نکته : تحریر موج معمولاً تک جزئی و با ترکیب تحریرهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. 2.       تحریر پله­ای : تحریری است که فاصله بین اجزای آن زیاد و تا حدی کمتر از تحریر موج است و محل اتصال اجزای آن ـ از جهت شنیداری ـ کاملاً احساس می‌شود و گویا یک تکیه صوتی در محل اتصال اجزای آن وجود دارد.                         

نمودار تحریر پله ای:

نکته: پرکاربردترین نوع تحریر تحریر پله ای است. 3.      

تحریر لرز :

اگر در یک پرده ، صدای بدون تحریر را بلرزانیم ، این تحریر ایجاد می‌شود.

نمودار تحریر لرز:   ..................... نکته : ت

حریر لرز معمولاً در ترکیب با انواع دیگر تحریر به کار می‌رود. 4.      

تحریر ریز: 

اگر فاصله بین اجزای تحریر پله­ای را به حدی کم کنید که به تحریر لرز نزدیک شود، رویا همان تحریر لرز را با فاصله بیشتر بین اجزا ، به حالت صعودی یا فرودی ، در پرده های مختلف صدا پیاده کنید ، یک نوع تحریر زیبای دیگری ایجاد می­شود که به آن تحریر ریز می­گوییم.     

 نمودار تحریر ریز : ·         مراحل تمرین:

1.       انتخاب الگو 2.       ملکه کردن الگو

3.        هم‌خوانی با الگو ­تا جایی که از الگو جلو نزنید، عقب نمانید، بالاتر و یا پایین‌تر نخوانید.

4.        تک خوانی ·       

نکات کلی پیرامون تحریر شناخت تحریرها شنیداری است و البته توضیحات داده شده تا حدی می­تواند در شناخت انواع تحریر مؤثر باشد.برای تمرین ابتدا از تحریرهای ساده تر شروع کرده و به مرور زمان به سراغ تحریرهای سخت‌تر بروید.با ترکیب تحریرها ، نمونه های ذوقی و طبعی زیبایی ایجاد می­شود.دقت کنید تحریرهای طبعی و ذوقی ناصحیح و نازیبا در خواندنتان جا نیفتد، البته پس از یادگیری صحیح انواع تحریر ، می‌توانید از تحریرهای ذوقی زیبا استفاده کنید. تشخیص صحت و سقم تحریرهای ذوقی به تشخیص اساتید است.

مواضعی که باید از تحریرهای طولانی پرهیزید عبارت است از:

ü      الف) در بسم الله و جملات عربی ابتدایی مجلس.

ü      ب)هنگام باز کردن گره مرثیه(بیان سوزناک‌ترین بخش روضه) ؛ چون تحریر طولانی، جلب توجه نموده و تمرکز مستمع را نسبت به روضه کم می‌کند.

ü      ج) هنگام خواندن شعر در محافل مولودی؛ چرا که عدم تحریر طولانی و کشش در عبارات ، خواندن شما را شادتر می‌کند. ü

      د)هنگام خواندن ادعیه و زیارات. 6. 

پرده­ های صدا:

صدا دارای پرده­هایی است که در آواز با عناوین (دو ـ رِ ـ می ـ فا ـ سُل ـ لا ـ سی) به آن اشاره می‌شود. ·        

چهارچوب کلی استفاده از پرده های صدا در مجالس یک برنامه مداحی در پرده های مختلف صدا معمولاً به ترتیب زیر صورت می‌گیرد . و معمولاً از پرده های پایین شروع شده و ـ با توجه به محتوا و مجلس ـ به پرده های بالاتر صعود صورت می‌گیرد و پس از فراز و نشیب‌های مقتضی ، در نهایت با پرده های پایین به پایان می‌رسد. پرده پایین (زیر صدا)پرده های متوسط (می‌تواند چند پرده باشد)پرده اوجسقف صدا با توجه به ضرورتنشست(به ترتیب از اوج شروع و پس از پرده های متوسط، مجلس با پرده پایین ختم می‌شود) ü     

چند نکته:

ü       صعود به اوج و سقف صدا الزامی نیست و گاهی حتی جایز نیست. ü       ممکن است این چهارچوب در یک مجلس چند بار تکرار شود.

ü       در بعضی محافل با توجه به شرایط (که مداحی قبل از ما خوانده رویا شرایطی از این دست ) باید مجلس در پرده های بالاتر شروع شود.

اصطلاحات مربوط به پرده های صدا

1.        پردة محوری خواندن معمولاً محور اصلی خواندن روی یک یا چند پرده صورت می‌گیرد؛ این یک یا چند پرده را پرده محوری خواندن می‌نامیم.

2.       تنوع پرده های صدا استفاده از پرده های مختلف صدا، از یکنواختی در خواندن جلوگیری می‌کند ؛ که آن را تنوع پرده های صدا می‌نامیم.

3.       پردة صدای کف و سقف هر سبکی اعم از ضرب دار و بدون ضرب  (نوحه ، سرود یا شعر) ـ از جهت پرده های صدا ـ پرده ای دارد که پایین‌ترین پرده صدای سبک است ؛ پردة کف نامیده می‌شود. و همچنین دارای بالاترین پرده صدای سبک ، پرده سقف نام دارد. نکته:سقف صدا با پرده سقف تفاوت دارد و ممکن است سقف صدای شما بالاتر از پرده سقف سبک باشد.

4.       تناسب پرده های صدا بین پرده های مختلف هر سبک ، فاصله استانداردی وجود دارد که با شنیدن قابل درک است، این فاصله استاندارد اگر رعایت شود می‌گوییم تناسب پرده های صدای سبک رعایت شده است. حال اگر ذاکری به دلایلی ـ که بیان خواهد شد ـ این فاصله استاندارد را رعایت نکند و پرده ها را بالا و یا پایین‌تر از الگو بخواند ، نظم منطقی بین پرده ها به هم می‌خورد و ما اصطلاحاً می‌گوییم دچار عدم تناسب در پرده های صدا شده است. ·       

دلایل ایجاد عدم تناسب در پرده های صدا

·         عدم تسلط کامل بر سبک الگو(در صورتیکه از روی الگو می‌خوانید)

·         عدم آمادگی صدا برای پیاده کردن پرده های بالای سبک. (این در حالتی است که فکر می‌کنید صدایتان آمادگی پیاده کردن پرده های بالا را دارد، اما وقتی اوج می‌روید ، ضعف صدا مشخص می‌شود و به صورتی ناهمگون ، پرده ای پایین می‌آیید که با پرده های دیگر سبک ، فاصله استاندارد را ندارد)

·         شروع خواندن در پرده بالا. (پرده شروع باید بر مبنای دانگ صدا انتخاب شود)(این در حالتی است که صدایتان نسبتاً آماده است اما خواندنتان را بالا شروع می‌کنید در حدی که اوج سبک ـ با این پرده شروع ـ به قدری بالاست که توان نهایی صدای شما به آن ارتفاع نمی‌رسد و لذا وقتی اوج می‌روید ، به صورتی ناهمگون ، پرده ای پایین می‌آیید که با پرده های دیگر سبک ، فاصله استاندارد را ندارد)

راهکار اصلاح عدم تناسب در پرده های صدا

ü       اولاً: سبک‌های الگو را ـ با گذراندن صحیح مراحل تمرین ، مخصوصاً هم‌خوانی با الگو ـ ملکه کنید . ü       ثانیاً: با صداسازی کامل ، توان لازم جهت خواندن پرده های بالای سبک‌ها را به دست آورید.

ü       ثالثاً: پرده شروع را طوری انتخاب کنید که توان خواندن پرده اوج آن را داشته باشید. راهکار انتخاب صحیح پردة شروع: برای انتخاب پرده مناسب برای شروع ، می‌توانید در تمرین‌ها ، ابتدا اوج سبک الگو را بخوانید ، سپس نشست کنید، این پرده نشست مناسب‌ترین پرده شروع شماست و شما در اوج آن دچار عدم تناسب پرده های صدا نخواهید شد. §   

   

نکات کلی پیرامون پرده های صدا

پرده محوری خواندتان را متوسط قرار دهید چرا که اگر پایین باشد مستمع خموده و بی حال می‌شود و تأثیر گذاری شما پایین می‌آید و اگر بالا باشد ، در تناسب پرده های صدا دچار مشکل می‌شوید ، صدایتان زودتر خسته می‌شود و مستمع نیز توان زمزمه و نجوای همراه شما را نخواهد داشت.در خواندن نوحه و سرود ، هنگام گرفتن ذکر شور ، اگر پرده محوری سبک بالاست ، ذکر شور را در پرده کف سبک بگیرید و اگر پرده محوری سبک پایین است ، ذکر شور را در پرده سقف سبک بگیرید.در محافل مولودی، حماسی خوانی و ادعیه زیارات طولانی تنوع پرده های صدای بیشتری لازم است، چرا که خود تنوع پرده های صدایی در شادتر شدن مجلس مؤثر است.اجزای کلی یک مجلس باید با هم دارای تناسب پرده های صدا باشند.

·         اجزای کلی یک مجلس

ü      الف) بسم الله و مقدمات عربی ابتدای مجلس.

ü      ب) توسل به امام زمان(عج)و تعیین مناسبت.

ü      ج) شعر مناسبت.

ü      د)  روضه(شامل مقدمه ، اصل روضه ، گره مرثیه و گریز )

ü      ه) سینه زنی(زمینه(ضرب تک)، نوحه ، مظلوم کشیدن ، واحد(سبک و سنگین)، ذکر دو دمه ، شور) ü      و) مناجات انتهای مجلس و دعا. 7.

طنین

ü      تعریف علمی: در اصطلاح فیزیک به نوسان‌های فرعی صوت طنین گفته می­شود .

ü      تعریف در مداحی: به عاملی که باعث تشخیص صداهای مختلف از هم می­شود، طنین می‌گویند. §        

تأثیر اجزای بدن در طنین صدا:

همان طور که بدنه آلات موسیقی موجب طنین افکن شدن صداهایی می­گردد که نوازنده به وجود می­آورد، بدن شما نیز در تقویت طنین صدا نقش بدنه سازهای موسیقی را دارد.  صدای اولیه از تارهای صوتی سرچشمه می­گیرد و با استخوان‌های سینه، دندان، سقف دهان، حفره­های بینی و سایر قسمت‌های صورت شما برخورد نموده و صدا را مرتعش و طنین افکن می­کند و ایجاد طنین می‌کند. راز شنیده شدن صدا از راه دور : طنین باعث می‌شود صدا از راه دور شنیده شود والا اگر ما فقط صدای ضعیف اولیه که در تارهای صوتی ایجاد می­شود را می­شنیدیم، صدایی به گوشمان می‌رسید  که تا چند قدمی قابل استماع است.

·         انواع طنین

الف) طنین سینه: این نوع به واسطه برخورد امواج صدا با قفسه سینه ایجاد می‌شود و غیر اختیاری است و دائماً در صدای شما وجود دارد.

ب) طنین سر: این نوع به واسطه برخورد امواج صدا با جمجمه ، منافذ سر و صورت و بینی ایجاد می‌شود، این طنین با تمرین قابل تقویت و اختیاری است.

راه پیدا کردن طنین سر:

آوردن صدا به سقف دهان و خواندن روی نوای «آ» یا «اُ». ·       

نکات قابل توجه

1.       انحراف بینی ، پولیپ ، سینوزیت و مشکلات فیزیکی حلق ، در طنین صدا تأثیر گذار است ، لذا خوب است ذاکرین محترم تحت نظر متخصص گوش و حلق و بینی باشند و در صورت بروز مشکل به درمان آن بپردازند.

2.       هنگام خواندن، ناخودآگاه راه خروج امواج را از بینی نبندید؛ چرا که صدا پس از گذشتن از منفذ غار شکل بینی طنین‌اندازتر می­شود.

3.       هنگامی که با تمام وجود و احساس و هیجان می‌خوانید گویا تمام سلول‌های بدن، با شما در خواندن همراه است و لذا صدایتان طنین افکن تر می‌شود. ü      تمرین: جهت تشخیص طنین شعری را انتخاب کنید و آن را چند بار زمزمه کنید و در هر بار با دست گذاشتن بر سر و استخوان بینی و لب‌ها و سینه، ارتعاش صوت را در این قسمت‌ها احساس نمایید. کسانی هستند که موقع خواندن، ارتعاش راحتی در انگشتان دست و پای خود احساس می کنند. [1]فرهنگ عمید. Ø   

درس سوم

·         اقسام مجلس

اگر چه محور اصلی فعالیت مداحان اهل بیت (ع) ، هیآت و محافل مذهبی است، اما در یک تقسیم بندی کلی ، مجالسی را که مداحان در آن ـ به تناسب شرایط مختلف ـ دعوت می‌شوند؛ مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم . این مجالس عبارت است از: مجالس مناسبتی مذهبیمجالس مناجات و ادعیه و زیاراتمجالس ختممجالس چاووشی خوانیمجالس عروسی 1ـ مجالس مناسبتی مذهبی از دیر باز در شهادت ، ولادت معصومین و مناسبت‌های مذهبی محافلی برگزار می‌گردد که هم اکنون به مجالس مناسبتی مذهبی شهرت دارد ، به طور کلی مداحی در این مجالس به دو صورت سنتی و نو صورت می‌گیرد: الف) روش سنتی در بعضی از محافل زمان محدودی برای برنامه در نظر گرفته شده است و مداح، مستمع ثابت ندارد در این گونه محافل، مجلس به روش خاصی اداره می‌شود که آن را سنتی نام نهاده‌ایم . §        

خصوصیات روش سنتی :

1.       چهارچوبی کلی در مجلس رعایت می‌شود ؛ یعنی معمولاً مجلس با رباعی آغاز و سپس قصیده ای ارائه می‌شود و در ادامه روضه و مختصری هم سینه زنی در ضرب نوحه و تک که جمعاً بین ده تا بیست دقیقه به طول می‌انجامد.

2.       از جهت سبکی در خواندن یک نظام کلی منسجم دَوَرانی وجود دارد یعنی سبک از پرده های پایین شروع شده و پس از طی پرده های متوسط ـ در اوج روضه ـ به پرده های بالا می‌رسد و پس از آن فرود به پرده های متوسط و سپس پایین ، صورت می‌گیرد. §  

  

   نمودار سبکی روش سنتی:

بین ابیات ابتدایی شعر ، تفسیر اشعار صورت نمی‌گیرد البته در ابیات میانی و پایانی تفسیر شعر و مقدمه چینی معمول است.روضه­های طولانی خوانده نمی‌شود و حتی‌المقدور روضه با زبان شعر ادا می‌گردد.گره مرثیه (نقطه اوج شور و حال مجلس) یک بار باز می‌شود.گریز به روضه امام حسین (ع) ، یک بار صورت می‌گیرد.در بخش سینه زنی و هنگام ذکر شور ، یک ذکر شور در موضوع مناسبت و یک ذکر شور نهایی ـ که در محافل عزا ذکر حسین(ع) و در محافل شادی ذکر علی(ع) است ـ صورت می‌گیرد و از تعدد اذکار پرهیز می‌شود. ب) روش نو در محافل بزرگی که اساتید صاحب سبک به مداحی می‌پردازند شرایطی خاص حاکم است از جمله اینکه زمان قابل توجهی برای برنامه در نظر گرفته شده که مداح اجازه تصرف در آن را دارد ؛ مستمعین مجلس هم غالباً به طور ثابت در جلسه شرکت نموده و در حقیقت مداح مخاطب ثابت دارد . این روش مداحی را نو نام نهاده‌ایم .

·         خصوصیات روش نو

1.       چهارچوبی کلی در مجلس رعایت نمی‌شود ؛ و مداح با روشی که تشخیص می‌دهد مجلس را اداره می‌کند.

2.       شروع مجلس گاهی با پندیات ، گاه با توسل به امام زمان(عج) ، گاه با قصیده مدحی، صورت می‌گیرد گاهی هم از همان ابتدا با اشعار مرثیه و روضه.

3.       اشعار در جایی که مداح لازم می‌داند تفسیر می‌شود و ممکن است از همان بیت اول باشد .

4.       روضه ممکن است به زبان شعر یا نثر باشد و معمولاً مفصل خوانده می‌شود.

5.       گره مرثیه (نقطه اوج شور و حال مجلس) چند بار باز می‌شود.

6.       ممکن است ـ به موضوعات مختلف مرتبط با اصل مناسبت ـ چند بار گریز زده شود.

7.       از جهت سبکی در خواندن یک نظام خطی وجود دارد یعنی ممکن است چند بار به پرده های بالا و پایین صعود و فرود صورت بگیرد و حتی گاهی با توجه به شرایط مجلس از پرده های متوسط و بالا آغاز شود.

نمودار سبکی روش نو:                 § 

 

     

چهارچوب کلی مجالس مناسبتی مذهبی

·         مجالس مناسبتی مذهبی خود با دو عنوان برگزار می‌گردد :

1) محافل روضه        

 2) محافل شادی 

الف) چهارچوب کلی محافل روضه ·        

محافل روضه با توجه به روش برگزاری(سنتی و نو) دارای چارچوبی کلی می‌باشند که عبارتند از:

بسم الله و جملات عربی شروع مجلس؛

توسل به امام زمان(عج)؛

شعر مناسبت؛

مقدمه روضه(تَخَلُّص)؛

روضه؛

گریز؛

سینه زنی؛

دعا و مناجات پایان مجلس؛

1.        بسم الله و جملات عربی شروع مجلس این قسمت باید با توجّه به زمان در اختیار انتخاب شود و در صورتیکه زمان محدود است(محافل سنتی) به بسم الله و یک جمله مختصر اکتفا شود. نمونه : بسم الله الرحمن الرحیم أللهُمَّ صَلِّ عَلی فاطِمَةَ وَ أَبیها و بَعْلِها و بَنیها وَ السِّرِّ الْمُسْتَوْدَعِ فیها ُبِعَدَدِ ما أحاطَ بِهِ عِلْمُک.

2.        توسل به امام زمان(عج) بعد از بسم الله و جملات عربی سنت خوبی مرسوم است که آن توسل و عرض ادب به ساحت مقدس قطب دایره امکان حضرت صاحب‌الزمان(عج) می‌باشد ، چرا که تفضلات دیگر معصومین(ع) هم از طریق حضرت مهدی (عج) به ما می‌رسد فلذا این بخش بسیار مهم است. لازم به ذکر است که در محافل سنتی ، به علت محدود بودن زمان ، باید عرض ادب به امام زمان(عج) را در قالب جملات عربی شروع مجلس ادا نمایید و از خواندن شعر پرهیزید چرا که با توجه به زمان ، حق مطلب ادا نمی‌شود و از پرداختن به اصل موضوع مناسبت باز خواهید ماند. ü      نمونه1 : اللهم کن لولیک ... ü      نمونه2 : یا رَبَّ الْحُسَیْن بِحَقِّ الْحُسَیْن إشْفِ صَدْرَ الْحُسَیْن بِظُهورِالْحُجَُّه ü      نمونه3: یا أَیُّهَا الْعَزیزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ جِئْنا بِبِضاعَةٍ مُزْجاةٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا إِنَّ اللَّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقین[1]

3.        شعر مناسبت پس از توسل و عرض ادب به امام زمان ، شعر مرتبط با مناسبت ارائه می‌گردد ؛ با توجه به نوع مجلس (سنتی و نو) از سه نوع شعر می‌توانید در این قسمت استفاده کنید:

الف) اشعار مربوط به امام زمان(عج) که در نهایت به موضوع مناسبت متّصل می‌شود.

مثل:

باز آوای رعدی به کهسار بانگ بر زد به جان خموشم            

بانگ جاءَ الْحَق از جانب یار آیت عشق خواند به گوشم

کی امید همه در کجایی یوسف فاطمه در کجایی   

دست ظلم و ستم آه مظلوم   ز عرش دل تابه  عرش خدا برد  

همچو سِیْلی خروشان بقا را تا لب پرتگاه  فنا برد          

خون پاک شه تشنه در رگ خشک قرآن بجوشید

کامان لا أرَی الْمَوْتَ إلاَّ السَّعادَه  اندر آن دشت و هامون خروشید

تـو بیـا در کـف خود لوا گیر انـتـقـام شـه کـربـلا گـیـر

ب) اشعار مربوط به مناسبت که با مدح شروع و به مرثیه متّصل می‌شود.

مثل:

ای در تو قبله گاه اهل تولی خاک درت آبروی عرش معلّی  

زهره زهرا تویی و طُهرة أطهر          

داور تویی و عصمت کبری                

بود معما اگر که خلقت انسان            

ذات جمیل تو کرد حل معما                  

دختر حوّایی و سلالة آدم                    

قبله گه آدمی و مادر حوّا                

از دو جهان جز نبی تو از همه اعلما

در دو سرا جز علی تو از همه اعلی

زچو خدیجه سزاست همچو تو دختر از چو پیمبر رواست

همچو تو زهرا آری آری ز بحر خیزد گوهر         

باری باری ز نخل روید خرما          

ذات جمیل تو بار نخل رسالت         

چهر منیر تو مهر عالم معنا            

خاک حریم تو تاج تارک یوسف گرد

رواق تو کحل چشم ذلیخا  

سَبْحِة خاکین تو نگین سلیمان        

چادر پشمین تو تفاخر حورا           

حلقه درگاه تو منادی جنت       

دسته دستاس تو سریر ثریا          

لیک بدین حیرتم بدان همه عزت

از چه شدی زار بعد رحلت بابا         

هیچ پیمبر نشد که بعد وفاتش  

آتش کینش زنند بر در مأوا           

نیلی گه عارِضت ضربت سیلی         

سقط جنینت گهی زکینه اعدا        

آه از ایـن کینـه  و جـنـایـت افـزون

آه از ایـن مـاتـم و مصیبت عظمی

ج) اشعاری که از همان ابتدا به توصیف مناسبت و حالت موجود و سپس به مرثیه می‌پردازد.

مثل:

امشب زمین کربلا ماتم سرا بود

  امشب به گرد خیمه زینب پاس می‌داد ماتم سرا از ماتم خون خدا بود گویی که پاس خیمه ها عباس می‌داد  زینب نمی‌دانی ز فرط غم چها کرد  گفتا بیا مادر که آتش شعله‌ور شد  از پردة دل مادر خود را صدا کرد  افزوده بر داغ دلم داغی دگر شد  مادر بیا ترسم که آتش شعله گیرد     تنها میان خیمه بیمارم بمیرد          مادر سه ساله دختری گم کرده زینب مـادر بیـا بـا هم در این صحرا بگردیم لاله رخی مه پیکری گم کرده زینب دنـبـال آن دردانـه بـابـا بـگـردیـم

4.       مقدمه روضه(تَخَلُّص)

حلقه اتّصال بین اشعار اولیه و روضه را مقدمه روضه یا تَخَلُّص نامیده‌ایم ، این قسمت باید از جهتی با ماقبل و از طرف دیگر با مابعد خود ارتباط داشته باشد. تَخَلُّص در اینجا می‌تواند یک یا چند بیت شعر ، یک روایت ، یک داستان تاریخی یک تجربه از تجربیّات اجتماعی و یا ... باشد.

5.        روضه

بخشی که در آن به ذکر مصیبت پرداخته می‌شود اصطلاحاً روضه نام دارد، که در آن به تناسب شرایط و سطح مجلس از انواع روضه؛ احساسی ، تحقیقی ، استنباطی ، مکاشفه ای ، سخت و سنگین (که توضیح آن در بخش‌های بعد خواهد آمد) استفاده می‌شود.

6.       گریز

در انتهای روضه با توجه به تناسب و ارتباطی که بین موضوع روضه اصلی و بخشی از روضه های امام حسین(ع) وجود دارد ، به روضه امام حسین(ع) اشاره ای مختصر می‌شود که به آن گریز می‌گویند. البته گاهی گریز به روضه حضرت زهرا(س) نیز صورت می‌گیرد.

·         در گریز چند نکته بایستی رعایت گردد:

ü       حجم محتوایی گریز بیش از روضه اصلی نباشد.

ü       تناسب و ارتباط گریز با روضه اصلی کاملاً آشکار باشد.

ü       شدت مصیبت محتوای گریز بیش از روضه اصلی باشد.

ü       سوز و گداز ، بغض و پرده صدای گریز ، بیشتر و بالاتر از روضه اصلی باشد.7

.       سینه زنی

پس از روضه و گریز نوبت به سینه زنی می‌رسد ، با توجه به روش‌های مختلفی که مراسم سینه زنی در محافل مختلف برگزار می‌شود می‌توان روش‌های سینه زنی را به طور کلی به سه عنوان کلی تقسیم کرد؛ البته ناگفته نماند که این روش‌ها طوری نیست که نتوان در آن هیچ تغییری ایجاد نمود و یا اینکه برای ما الزام بیاورد که حتماً با این چهارچوب به انجام مراسم بپردازیم؛ اما این روش‌ها روش‌های معمول است که مستمعین با آن انس دارند و اگر خواستیم نوآوری داشته باشیم باید پس از اخذ صلاحیت نوآوری ، که با علم و تجربه لازم به دست می‌آید ، و با توجه به شرایط زمانی و مکانی و بر مبنای اصول موجود، نوآوری و تغییرات صورت پذیرد. و خوب است بدانیم در حال حاضر نیز گاهی برخی از بخش‌های این روش‌ها با توجه به شرایط ، به صلاحدید مداح ، کم یا زیاد می‌شود. §        

روش‌های معمول سینه زنی عبارتند از:

روش سنتی(زمینه ـ نوحه ـ مظلوم کشیدن ـ واحد سنگین ـ ذکر دو دمه ـ شور)

روش جدید(ضرب تک ـ واحد سبک ـ واحد سبک تند ـ شور)

روش بزمی(نوحه یا ضرب تک ـ شور) ·   

    

توجّه به چند نکته در این قسمت لازم به نظر می‌رسد:

ü      الف) استفاده از سبک‌هایی که از روی الگوهای مجاز ساخته شده باشد؛

ü      ب) استفاده از سبک‌های جدید و حرکت به سمت سبک سازی ؛

ü      ج) پرهیز از غلوّ و محتویّات دور از شأن معصومین(ع)؛

ü      د) انتخاب روش سینه زنی با توجّه به زمان ؛

8.       دعا و مناجات پایان مجلس

در پایان سینه زنی با توجه به شور و حال معنوی مستمعین ، همراه با مناجات ، اشاره‌هایی به روضه صورت می‌گیرد ، گاهی نیز به همان مناجات و بیان درد دل‌های فراق حضرت مهدی(عج) و فراق کربلا و مدینه اکتفا می‌شود.

بهتر است ابتدا و انتهای دعا با صلوات باشد، چرا که صلوات دعایی مستجاب شده است و هرگاه یک دعا بین دو دعای مستجاب شده قرار بگیرد رد نمی­شود. v      پس از آن دعا برای سلامتی و تعجیل در فرج آقا امام زمان بهتر است در رأس همه دعاها باشد.     

همچنین بهتر است برای حوائج اخروی نسبت به حوائج دنیوی بیشتر دعا شود؛ از جمله آن‌هاست؛

1.       توفیق دیدار امام زمان (عج).

2.       خشنودی آن حضرت از اعمال و رفتار و گفتارمان.

3.       طلب عاقبت خیر از خداوند.

4.       با دین کامل از دنیا رفتن.

5.       طلب توفیق برای انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات. 6.       طلب توفیق زیارت ائمه هدی.

7.       خواستن و درک حضور امام زمان (عج).

8.       شهادت در راه خدا در رکاب امام زمان(عج).

9.       محسوب شدن جزء یاران آن حضرت.

10.   توفیق شفاعت اهل بیت (ع).

11.   توفیق توبه.

12.   درخواست برای منحرف نشدن از راه دین و اهل بیت (ع).

13.   درخواست برای قبولی طاعات.

14.   طلب خیر نمودن برای مؤمنین و خادمین اسلام.

15.   طلب خیر برای پدر و مادر و ذوی الحقوق.

16.   دعا برای سلامتی مقام معظم رهبری.

17.   طلب هدایت برای گمراهان.

18.   درخواست آبرو.

19.   طلب افزایش معرفت و ارادت به خدا و اهل بیت (ع).

20.   طلب شفا برای بیماران.

21.   دعا برای رفع گرفتاری‌ها.

22.   دعا برای برآورده شدن حاجات.

23.   طلب عاقبت خیر برای فرزندان مسلمانان.

24.   طلب مغفرت برای گذشتگان.

25.   طلب ارتقاء مقام معنوی برای شهدا و گذشتگان و ...

 برای دستیابی به جمله بندی­ زیبا در دعاهای انتهای مجلس، به مجالس مداحان بزرگ و خبره و سخنرانان معروف گوش فرا دهید و دعاهای زیبا را یادداشت کرده و به خاطر بسپارید و در محافل استفاده کنید. البته در مطالعات خود می­توانید قسمت­هایی از ادعیه منسوب به معصومین را برای آخر مجلس انتخاب نمایید.

یکی از دعاهایی که خوب است در آخر مجلس خوانده شود دعای معروفی است که توسط حضرت جبرئیل به حضرت آدم و پیامبران دیگر آموخته شد که دعای بسیار مؤثری می­باشد.

و آن دعا این است:

یَا حَمِیدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ ـ یَا عَالِی بِحَقِّ عَلِیٍّ ـ یَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ ـ یَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مِنْکَ الْإِحْسَانُ[2] [1]یوسف،88.(«اى عزیز! ما و خاندان ما را ناراحتى فرا گرفته، و متاع کمى با خود آورده‏ایم؛ پیمانه را براى ما کامل کن؛ و بر ما تصدّق و بخشش نما، که خداوند بخشندگان را پاداش مى‏دهد!») [2]بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، ج‏44 ، 245 . «وَ رَوَى صَاحِبُ الدُّرِّ الثَّمِینِ فِی تَفْسِیرِ قَوْلِهِ تَعَالَى ـ فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ ـ أَنَّهُ رَأَى سَاقَ الْعَرْشِ ـ وَ أَسْمَاءَ النَّبِیِّ وَ الْأَئِمَّةِ (ع) فَلَقَّنَهُ جَبْرَئِیلُ ـ قلهْ یَا حَمِیدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ ـ یَا عَالِی بِحَقِّ عَلِیٍّ یَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ ـ یَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مِنْکَ الْإِحْسَانُ ـ فَلَمَّا ذَکَرَ الْحُسَیْنَ سَالَتْ دُمُوعُهُ وَ انْخَشَعَ قَلْبُهُ ـ وَ قَالَ یَا أَخِی جَبْرَئِیلُ فِی ذِکْرِ الْخَامِسِ ـ یَنْکَسِرُ قَلْبِی وَ تَسِیلُ عَبْرَتِی ـ قَالَ جَبْرَئِیلُ وَلَدُکَ هَذَا یُصَابُ بِمُصِیبَةٍ تَصْغُرُ عِنْدَهَا الْمَصَائِبُ ـ فَقَالَ یَا أَخِی وَ مَا هِیَ ـ قَالَ یُقْتَلُ عَطْشَاناً غَرِیباً وَحِیداً فَرِیداً ـ لَیْسَ لَهُ نَاصِرٌ وَ لَا مُعِینٌ وَ لَوْ تَرَاهُ یَا آدَمُ وَ هُوَ یَقُولُ ـ وَا عَطَشَاهْ وَا قِلَّةَ نَاصِرَاهْ ـ حَتَّى یَحُولَ الْعَطَشُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ السَّمَاءِ کَالدُّخَانِ ـ فَلَمْ یُجِبْهُ أَحَدٌ إِلَّا بِالسُّیُوفِ وَ شُرْبِ الْحُتُوفِ ـ فَیُذْبَحُ ذَبْحَ الشَّاةِ مِنْ قَفَاهُ ـ وَ یَنْهَبُ رَحْلَهُ أَعْدَاؤُهُ وَ تُشْهَرُ رُءُوسُهُمْ هُوَ وَ أَنْصَارُهُ فِی الْبُلْدَانِ ـ وَ مَعَهُمُ النِّسْوَانُ کَذَلِکَ سَبَقَ فِی عِلْمِ الْوَاحِدِ الْمَنَّانِ ـ فَبَکَى آدَمُ وَ جَبْرَئِیلُ بُکَاءَ الثَّکْلَى‏»

صاحب کتاب درّ ثمین در تفسیر (آیه- 37- سوره بقره که می‌فرماید:) فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ روایت می‌کند که حضرت آدم علیه الاسلام نام‏هاى مبارک پیغمبر اسلام و امامان علیهم الاسلام را در عرش دید!

جبرئیل به آن حضرت تعلیم داد تا فرمود:

یا حمید بحق محمد، یا عالى بحق على، یا فاطر بحق فاطمه، یا محسن بحق الحسن و الحسین و منک الاحسان.

هنگامى که نام حسین را ذکر نمود اشک‌هایش جارى و قلب مبارکش شکست. آنگاه به جبرئیل گفت: چرا وقتى نام پنجمى ایشان را ذکر می‌کنم قلبم می‌شکند و اشکم جارى مى‏شود!؟

جبرئیل گفت: این پسر تو دچار یک مصیبتى خواهد شد که مصائب دیگر در مقابل آن کوچک خواهند بود:

حضرت آدم فرمود: چه مصیبتى؟

جبرئیل گفت: حسین در حالى شهید مى‏شود که عطشان، غریب، تنها، بى‏یاور و بی معین خواهد بود. اى آدم! اگر تو او را می‌دیدی می‌شنیدی که می‌گفت:وا عطشاه! وا قلة ناصراه! حتى یحول العطش بینه و بین الماء کالدخان.یعنى آه از عطش! آه از بى‏یاورى! کار تشنگى آن حضرت بجائى می‌رسد که آسمان به نظرش مثل دود خواهد آمد. کسى جوابش را نمی‌گوید مگر با شمشیر، تا اینکه جرعه مرگ را بیاشامد. آن حضرت را نظیر گوسفند از قفا سر مى‏برند، خیمه ‏هایش را به یغما می‌برند، سر مبارک وى و یارانش را در شهرها می‌گردانند، زن و بچه‏هایش را به اسیرى خواهند برد. در علم خدا این طور سبقت یافته است.

سپس حضرت آدم و جبرئیل نظیر زن جوان مرده گریان شدند.

منبع:

http://madhenoor.blogfa.com/post/47

انشاء الله ادامه دارد